Aşı olmadan yan etki hissettiler. Hangisi gerçek, hangisi değil?

Aşı olmadan yan etki hissettiler. Hangisi gerçek, hangisi değil? Peki nedir bu plasebo ve nosebo etkisi? Aşı yan etkilerinin psikolojik yönü ile ilgili sorularımızı Uzman Klinik Psikolog Burcu Yarapsanlı Zayim yanıtladı.

Bu yazı: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/covid-asilarinda-yan-etki-listesi-oldukca-uzun-bunlarin-cogu-psikolojik-olabilir-mi-41992404 adresinde yayınlanmıştır.

Bilimsel olarak iyileştirici bir etkisinin olmadığı kanıtlanmış bir ilaca ya da ilacın içindeki bir maddeye kişi tarafından ‘‘iyileştiren, kendisine iyi gelen, şifalı, yararlı madde’’ anlamlarının yüklenmesi ve kişinin bu anlamlara güçlü bir şekilde inanmasıyla geliştirdiği olumlu beklentiler sonucunda kişide görülen psikolojik ve fizyolojik olumlu etkilere plasebo etkisi denir.

Elbette söz konusu algı yönetimi olunca bir maddeye atfedilen özellikler olumlu olabildiği gibi olumsuz da olabilmektedir.

Bu durumda yine bilimsel olarak kanıtlanmış olumsuz bir etkisi olmadığı halde bir ilaca ya da ilacın içindeki bir maddeye sağlığını olumsuz etkileyecek beklentisiyle kişi tarafından ‘‘hasta eden, kötü etkileyen, zararlı, tehlikeli’’ madde anlamlarının yüklenmesi ve kişinin kendisini bu tanıma inandırması sonucu kişide görülen olumsuz etkilere de nosebo etkisi denir.

Plasebo ve nosebo etkisi kişinin tamamen şahsi algı yönetimiyle ortaya çıkan bir etki olduğu için koşullanma, öğrenme süreçleri ile toplumun yaygın bakış açısının ve sürü psikolojisinin de bu etkiler üzerinde büyük rol oynadığı görülür.

Buffalo Üniversitesi‘nde profesör ve bulaşıcı hastalık şefi olan Thomas Russo, nocebo etkisinin yaygın olduğunu söyledi. Bu nedenle, araştırmacıların aşılar gibi tedavilerin etkinliğini test ederken “bir kontrol veya plasebo grubu çalıştırmaları” oldukça önemli.

Aşının yan etkilerinin aslında psikolojik olduğunu söylemek, insanlarda bu etkilerin yaşanmasını önleyebilir mi?

Aşının yan etkilerinin yalnızca psikolojik olduğunu söylemek, kişiler için aşının gerçek yan etkileriyle nosebo etkisini ayırmalarında tek başına anlamlı ve açıklayıcı olmayabilir. Hatta topluma bu şekilde bilgi vermek yarı doğru bir söylem olur ve bu söylem toplumda daha çok kafa karıştırıcı bir etki gösterebilir.

Çünkü şimdiye kadar aşının tehlikesiz, geçici, kısa süreli ve hafif düzeyde seyreden gerçek yan etkilerinin de olduğu görülmüştür. Bu durumda önemli olan aşının gerçek yan etkisi ile nosebo etkisini birbirinden ayırt etmek. Bu nedenle insanlara bu süreçte karşılaşabilecekleri yeni tıbbi kavramlar hakkında daha detaylı bilgi vermek gerekir.

Covid-19 aşısı, kişiyi bireysel olarak ilgilendirmesinin yanı sıra toplumları da ilgilendiren global bir konu. Bu nedenle toplum içinde bir kişinin aşı hakkında yarım bilgi edinmesi sonucu o kişinin konunun diğer yarısını da şahsi düşünceleriyle kendi başına yorumlamasına neden olabilir. Bu yorumlar sonucunda ise herkes aşı konusuyla ilgili kendi doğrularını oluşturmaya ve kendi doğrularına inanmaya başlar. Bu farklı doğrular biriktiğinde bilgi kirliliğini de ortaya çıkarır.

Gerçek doğrunun ne olduğunu ayırt etmekte zorlanan kişilerin yaşadığı kaygı ve stres ise kar topu etkisiyle çığ gibi büyüyerek büyük kitleleri olumsuz yönde etkileyebilir. Bunun sonucunda kişiler aşıdan korkma, aşı vurulmaktan kaçınma, aşı vurulduktan sonra kendisini hasta hissetme gibi tepkiler göstererek kişilerin ve toplumların bağışıklık geliştirme süreçleri bu durumdan olumsuz şekilde etkilenebilir.

Nosebo etkisi Covid-19 aşılarında tanımlandı. Peki başka aşılarda da böyle etkiler mümkün mü?

Nosebo etkisi kavramı plasebo etkisi kavramından daha sonra bilimsel makalelerde geçmeye başlasa da bir ilacın nosebo etkisinin olabileceğinin baskın şekilde söylenmeye başlaması 1990’lı yıllara kadar dayanır. Daha eski yıllarda ise ilacın plasebo ve nosebo etkilerini araştıran deneysel çalışmalara rastlamak da mümkün. Bu nedenle Covid-19 aşısından önce de uygulanmış birçok aşı ve ilaç çalışmasında nosebo etkilerinin görüldüğü biliniyor.

Covid-19 aşısı pandemiyi kontrol altına alabilmek adına acil kullanım gerektirdiği için olabildiğince en hızlı şekilde geliştirilip bilim dünyasına kazandırılmış yeni bir aşı. Ancak toplumumuzda aşı geliştirme sürecinin nasıl işlediği bütün yönleriyle bilinmediği için birçok insanın bu süreçle ilgili bilgi eksikliğinden kaynaklı kaygıları artmış ve bu kaygılar ise ön yargıların ortaya çıkmasında büyük rol oynamıştır.

Bu ön yargılar birçok kişi tarafından öngörülerle karıştırılmış ve kişi bedenini tanımadan, aşı sonrasında gerçek bedensel tepkilerinin ne olduğunu fark edemeden aşının olabilecek en ağır yan etkilerinin kendisinde de görüleceğini doğrudan kabul ederek nosebo etkilerini yaşamıştır.

Elbette ki aşı sonrasında hissedilen her olumsuz etki bir nosebo etkisi demek değil. Ancak aşının olası her yan etkisi de insan vücudunun en kötü etkiye maruz kalacağı anlamına gelmez.